Gade kòd pou Chan mayetik tèrès

[[Fichye:Animati3.gif|vignette|Modèl varyasyon jaden mayetik Latè an fas a yon tanpèt “van solè”.]]
[[Fichye:June_2014_magnetic_field.jpg|vignette|Chan mayetik Latè a mezire nan mwa jen 2014 pa Swarm probe (ESA/DTU Space).]]
'''Chan mayetik tèrès''', ki rele tou '''boukliye tèrès''', se yon [[Chan mayetik|champ mayetik]] ki prezan nan yon espas vas alantou [[Latè]] (nan yon fason ki pa inifòm akòz nan entèraksyon li ak [[Van solè|van solè a]]) osi byen ke nan [[Kwout Latè|kwout la]] ak [[Manto (jewoloji)|manto]]. Li gen orijin li nan [[nwayo ekstèn]], pa yon mekanis [[Dinamo|dynamo]] ki eksite tèt li.

== Laj ak orijin ==
{{Atik detaye|Dinamo Latè}}Dapre etid John Tarduno nan [[University of Rochester]] ([[Etazini]]), Latè a te deja gen yon chan mayetik 3.45 milya ane de sa<ref>{{web link|lang=en|url=https://www.wired.com/wiredscience/2010/03/earths-magnetic-field-is-35-billion-years-old/?intcid=postnav|title=Chan mayetik Latè a gen 3.5 milya ane|mwa=Mas|year=2010}}, sou sitwèb wired.com</ref>{{,}}<ref name="Tarduno2010">{{atik|lang=en|otè 1=J. A.Tarduno|et al.=wi|title=Geodynamo, van solè, ak mayetopoz 3.4 a 3.45 milya ane de sa|peryodik=Syans|lyen peryodik=Syans (journal)|volim=327|paj=1238-1240|ane=2010}}.</ref>. Nan tan sa a entansite jaden an te 50 a 70% nan valè aktyèl li yo. Men, apati {{unit/2|3.2|Ga}} tè a te entans tankou jodi a<ref>{{web link|url=https://www.sciencesetavenir.fr/archeo-paleo/20070405.OBS0736/le-tres-ancien-bouclier-magnetique-de-la-terre.html|title=Ansyen plak pwotèj mayetik Latè a|otè=Cécile Dumas|jou=5|mwa=avril|year=2007}}, sou sitwèb ''[[Sciences et Avenir]]''.</ref>{{,}}<ref name="Tarduno2007">{{atik|lang=en|peryodik=Nati|lyen peryodik=Nati (journal)|volim=446|paj=657-660|jou=5|mwa=avril|ane=2007|doi=10.1038/nature05667|title=Fòs jaden jewomayetik 3.2 milya ane de sa anrejistre pa yon sèl kristal silikat|otè1=John A. Tarduno|otè2=Rory D. Cottrell|otè3=Michael K. Watkeys|otè4=Dorothy Bauch}}.</ref>. Yo te pwopoze an 2014 ke jaden mayetik Latè a te deja egziste 4.2 milya ane de sa, men validite syans sa yo, ki baze sou mayetizasyon an nan kristal zirkon ansyen, yo te kesyone.<ref>{{Atik|langue=anglais|titre = Reevaluating the evidence for a Hadean-Eoarchean dynamo|périodique = [[Science Advances]]|volume =6 | numéro = 15| date = 8 avril 2020 | lire en ligne = https://advances.sciencemag.org/content/6/15/eaav9634| auteur1= Cauê S. Borlina|et al. = oui}}, accès libre.</ref>.
Se kouran elektrik entèn ki pwodui jaden mayetik latè a, kouran sa yo menm yo kenbe pa mouvman [[konveksyon]] [[nwayo ekstèn]], ki fòme ak [[metal]] likid (esansyèlman [[Fè| Fe|]] ak [[Nikèl|Ni]]). Nwayo ekstèn sa a fonksyone kòm yon [[dynamo]] '' pwòp tèt ou eksite'' (yo rele tou ''oto-soutine''), sa vle di ke jaden mayetik la se nan orijin kouran elektrik yo ki menm jenere la. jaden (entrelace [[endiksyon elektwomayetik]] ak [[lwa Biot ak Savart]]). Konveksyon se san dout solutal (akòz [[Gradyan|gradyans]] nan [[Konsantrasyon mas|konsantrasyon]]) olye ke tèmik (akòz gradyan nan [[Tanperati tèmodinamik|tanperati]]), ak intimman lye ak kwasans lan nan [. [nwayo enteryè]]: solid fè-nikèl ke yo te mwens rich nan eleman ki fonn pase likid la, kristalizasyon nan likid sa a anrichi baz la nan nwayo a ekstèn nan eleman ki fonn; eleman sa yo pi lejè pase Fe ak Ni, likid metalik fon an gen tandans monte anba efè [[Pouse Achimèd|poussé Achimèd la]]<ref>{{atik|lang=en|otè 1=J. R.Lister|otè2=B. A. Buffett|title=Fòs ak efikasite konveksyon tèmik ak konpozisyon nan geodynamo|peryodik=Fizik Latè ak Enteryè Planèt|volim=91|paj=17-30|ane=1995}}.</ref>{{,}}<ref>{{atik|lang=en|otè1=S. Labrosse|otè2=J.-P. Pye Pye|otè3=J.-L. LeMouel|title=Sou refwadisman nwayo Latè|peryodik=Fizik Latè ak Enteryè Planèt|volim=99|paj=1-17|ane=1997}}.</ref>{{,}}<ref>{{atik|lang=en|otè1=D. Gubbins|otè2=D. Alfe|otè3=G. Mèt|otè4=G. D.Pri|otè5=Mesye. J.Gillan|title=Èske dinamo tè a ka kouri sou chalè pou kont li|peryodik=Jewophysical Journal International|volim=155|paj=609-622|ane=2003}}.</ref>.

Nwayo enteryè a, sepandan, twò piti pou mekanis ki anwo a te fonksyone plis pase {{unit/2|1.5|Ga}} de sa. Yon lòt pwosesis konveksyon solutal ta Lè sa a, yo te [[eksolisyon]] nan [[oksid mayezyòm]] MgO, akòz refwadisman pwogresif nwayo a (Lè sa a, totalman likid)<ref>{{atik| lang=en|otè 1=J. G. O’Rourke| otè2=D. J.Stevenson| title=Pouvwa dinamo Latè a ak presipitasyon mayezyòm ki soti nan nwayo a| peryodik=Nati| lyen peryodik=Nati (journal)| volim=529| paj=387-389| ane=2016}}.</ref>. MgO se an reyalite idrosolubl nan fè likid nan tanperati ki wo anpil<ref>{{atik| lang=en| title=Yon jeodinamo bonè ki te kondwi pa eksosyon eleman manto ki soti nan nwayo Latè| otè1=James Badro| otè2=Julien Siebert| otè3=Francis Nimmo| peryodik=Nati| lyen peryodik=Nati (journal)| volim=536| paj=326-328| jou=18| mwa=Out| ane=2016| doi=10.1038/nature18594}}.</ref>. Yon kantite enpòtan MgO te ka fonn nan nwayo a pandan [[akresyon]] Latè a, e an patikilye pandan gwo enpak nan orijin Lalin nan<ref>{{atik| lang=en| otè1=W. K. Hartmann| otè2=D. R.Davis| title=Planètezimal gwosè satelit ak orijin linè| peryodik=Icarus| volim=24| paj=504-515| ane=1975}}.</ref>.

== Deskripsyon ==
[[Image:VFPt Earths Magnetic Field Confusion.svg|thumb|Nou ka wè jaden mayetik Latè a tankou yon leman bar.]]
[[Chan mayetik]] terès la ka konpare, kòm yon premye apwoksimasyon, ak sa yon [[magnet|leman dwat]] (oswa yon [[dipol mayetik]], oswa yon bobin plat travèse pa yon [[Kouran elektrik|kouran elektrik.]] ), nan [[moman mayetik]]<ref>{{Liv|lang=nan|non1=George H.A.|ti non1=Cole|non2=Michael M.|ti non2=Woolfson|tit=syans planetè| subtitle=Syans planèt alantou zetwal|piblikatè=Enstiti Fizik Piblikasyon|location=Bristol|ane=2002|total paj=505|pasaj=362|isbn=0-7503-0815-X|li sou entènèt=https :// books.google.com/books?id=Bgsy66mJ5mYC&printsec=frontcover}}.</ref> {{unit|7.7|e=22|A||m|2}} an 2000. Pwen santral leman sa a pa egzakteman nan sant Latè a, li se kèk santèn kilomèt de sant jeyometrik la. Apwoksimasyon sa a pa ta dwe fè nou bliye ke jaden an gen konpozan miltipolè ki gen entansite, byenke pi fèb pase eleman dipolè a, pa neglijab, sitou pandan yon [[ranvèse chan mayetik latè a]] ki wè entansite a febli. dipol pou konpozan ki pa dipolè yo vin domine<ref>{{Liv|author1=Christine Laverne|author2=Christine Kornprobst|title=Konkeri lanmè fon an. Teknik pou etidye jeoloji maren|publisher=Éditions Quae|year=2011|passage=72|isbn=}}</ref>.

[[teori potansyèl la]] dekri, apati de [[ekwasyon Laplace]], ke leman dwat sa a sipèpoze nan dezyèm lòd yon [[kwadrupol]], nan twazyèm lòd la yon oktopol, elatriye, jiska infini. Sa yo rele dekonpozisyon [[Spherical Harmony|esferik Harmony]] admèt koyefisyan ki peze enpòtans yo dwe atribiye a chak leman. Premye moun ki te mezire valè yo se te [[Carl Friedrich Gauss|Gauss]] lè l sèvi avèk yon rezo obsèvatwa mayetik ki te distribye sou Latè, answit pou l te tire etid estatistik sou yo.

Ansanm liy jaden mayetik Latè ki sitiye anlè [[yonosfè a]], sa vle di plis pase {{inite|1000|km}}, yo rele [[magetosfè]]. Enfliyans chan mayetik Latè a te santi plizyè dizèn de milye de kilomèt lwen.

Lòt planèt nan [[sistèm solè]] a gen yon chan mayetik: [[Mèki (planèt)|Mèki]], [[Satin (planèt)|Satin]], [[Iranis (planèt)|Iranis]], [[ Neptin (planèt)|Neptin]] epi sitou [[Jipitè (planèt)|Jipitè]]. [[Solèy]] la li menm gen youn.

Malgre ke leman yo te konnen depi nan Antikite, se Chinwa yo ki, alantou ane 1000-1100, te itilize yo pou oryante tèt yo lè l sèvi avèk [[konpa]]. Relasyon ant leman ak chan mayetik Latè a te dekouvri nan [[1600]], pa [[William Gilbert (astwonòm)|William Gilbert]], yon fizisyen angle ak doktè Rèn [[Elizabeth I nan Angletè|Elizabeth {{I}}]] ki te pibliye an 1600 ''{{lang|la|de Magno Magnete Tellure}}'' ("Gran Eman Latè a"). Teyori sa a se premye ki konsène karakteristik mondyal Latè, anvan gravite [[Isaac Newton]]. Li te demontre kijan yon konpa mete sou sifas yon boul magnetize ("[[Terrella]]") toujou lonje dwèt sou menm pwen, menm jan li fè sou Latè.

=== Konsèp poto ===
[[File:VFPt Dipole field.svg|thumbnail|Dipol terès la.]]
Pòl mayetik yo konvansyonèlman defini kòm pwen yo sou sifas tè a kote chan mayetik la vètikal lokalman, sa vle di enklinezon mayetik la se {{nobr|90 degre}} (gade pi ba a pou pwopriyete chan mayetik la pou yon definisyon enklinasyon). Gen yon sèl poto mayetik pou chak emisfè, nò ak sid<ref group="alpha">Kòm chan mayetik la pa pafètman [[Dipol mayetik|dipolè]], li ka rive genyen plizyè poto mayetik nò, ak/oswa plizyè poto sid, sitount pandan [[Ranvèsman chan mayetik Latè|ranvèsman jeomayetik ak randone]].</ref>. Nan {{s-|XI}}, [[Polymath|polymath]] [[Shen Kuo]] Chinwa a se te premye moun ki remake ke poto jeyografik ak mayetik pa koresponn. Se nan 1831 ke syantis yo remake ke poto mayetik yo t ap deplase.

'''[[Pol mayetik nò]]''' terès la se an reyalite yon poto "sid" nan mayetis. Sa a se yon konvansyon pi, akòz chwa pou yo rele "nò" pwent zegwi konpa a ki "pwente" nan poto mayetik sa a, ki pa trè lwen [[Pòl Nò ]] jeyografik la. Aks jeomayetik, pase nan de poto jeomayetik, fè yon ang 11.5° parapò ak aks wotasyon Latè a; sa a se [[Deklinasyon mayetik Latè|deklinasyon mayetik]].

Yon mezi avril 2007 pa pwojè "Poly-Arctic" la te lokalize Pòl Nò mayetik (Nm) nan yon latitid 83.95° N ak yon lonjitid 121.02° W ({{coord|83|57|00|N|121|01|12|W|scale:36000000}})<ref>{{web link|url=http://www.institut-polaire.fr/ipev/documents/pole_nord_magnetique|author= Polè Enstiti franse Paul-Émile-Victor ( IPEV)|title= Derive Pòl Nò mayetik la}}.</ref>, sa vle di {{nobr|673|km}} soti nan Pòl Nò jewografik (Ng) epi answit ak yon vitès mwayèn deplasman {{Inite| 55|km/ane}}<ref>, yon mwayèn apeprè {{unit|150|m/d}} oswa {{unit|6|m/h}}.</ ref> konpare ak 15 km/ane anvan 1990. Akselerasyon sa a vle di poto a te deplase menm jan, pandan 20 premye ane {{s-|XXI}} yo, menm jan pandan tout {{s-|XX}} la.

Depi mitan ane [[1990 yo]], li te deplase soti nan [[Kanada]] (kote li te toujou lokalize depi premye mezi yo) nan direksyon [[Siberia]] san ke kominote syantifik la te konprann evolisyon sa a< ref non. = "nati">{{Atik|language=Anglè|periodik=[[Nati (journal)|Nati]]|title=Chan mayetik Latè ap aji byen e geològ pa konnen poukisa|otè=Alexandra Witze|dat=Janvye 9, 2019|li sou entènèt=https://dx.doi.org/10.1038/d41586-019-00007-1}}.</ref>.

Nan ete 2010 la, li te {{unit|550|km}} soti nan Pol Nò jeyografik la.

Akselerasyon an nan mouvman an konbine avèk yon lòt fenomèn: "tranbleman jeomayetik", enpilsyon ki lokalman bay yon "ranfòse" nan jaden an mayetik. Youn te fèt an 2016. Sèvis espesyalize Ameriken yo te oblije distribye, nan 2019, yon nouvo vèsyon ''World magnetic model'', youn nan referans yo nan domèn nan.

Nan mwa septanm 2019, lonjitid Pol Magnetik Nò a se te lonjitid [[meridian Greenwich la]].

Anplis de sa, pozisyon nan poto mayetik la varye pandan jounen an, deplase plizyè dizèn de km alantou pozisyon mwayèn li yo.

'''[[Pòl Sid Mayetik la]]''', bò kote kòt [[Terre Adélie]], nan [[Lamè Mayetik]], nan 65°S ak 138° E.
{{Clr}}
{| class = "wikitable"
|+ Pozisyon poto mayetik yo
|-
|[[Pòl Nò mayetik]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110514004919/http://gsc.nrcan.gc.ca/geomag/nmp/northpole_e.php Geomagnetism, Pòl nò mayetik]. Resous Natirèl Kanada, 2005-03-13.</ref> || (2001) {{Coord|81.3|N|110.8|W|non=North Magnetic Pole (2001)}} || (2004) {{Coord|82.3|N|113.4|W|non=North Magnetic Pole (2004)}} || (2005) {{Coord|82.7|N|114.4|W|non=North Magnetic Pole (2005)}} || (2010) {{Coord|85.0|N|132.6|W|non=North Magnetic Pole (2010)}}
|-
|[[Pòl Sid mayetik]]<ref>[https://web.archive.org/web/20040905141923/http://www.antdiv.gov.au/default.asp?casid=1843 Pòl sid mayetik]. Commonwealth nan Ostrali, Ostralyen Antatik Divizyon, 2002.</ref> || (1998) {{Coord|64|S|138.5|E|non=South Magnetic Pole (1998)}} || (2004) {{Coord|63.5|S|138.0|E|non=South Magnetic Pole (2004)}} || (2005){{Coord|63.1|S|137.5|E|non=South Magnetic Pole (2005)}} || (2010) {{Coord|64.4|S|137.3|E|non=South Magnetic Pole (2010)}}
|}

=== Pwopriyete nan jaden an mayetik ===
Nan yon pwen bay nan chan mayetik Latè a, vektè [[chan mayetik]] <math>\vec B</math> ka dekonpoze an yon eleman vètikal <math>\vec B_\mathrm v</math> (ki dirije dapre vètikal lokal la, apeprè nan direksyon sant Latè) ak yon eleman orizontal <math>\vec B_0</math>. Nan poto mayetik yo, eleman orizontal la gen yon valè zewo.
* Yo rele ang ki fòme pa <math>\vec B</math> ak <math>\vec B_0</math> "enklinasyon". Se poutèt sa, li ogmante lè nou jwenn pi pre poto yo mayetik, tandans nan direksyon pou 90 °.
* Yo rele ang (oryante) ki soti nan direksyon [[Pòl Nò|Pol Nò jeyografik la]] nan direksyon <math>\vec B_0</math> "[[Deklinasyon mayetik Latè|deklinasyon]]".
* [[Nòm (matematik)#nan dimansyon fini|modil]] <math>\vec B</math> yo rele “entansite”.

[[Van solè|Van solè a]] responsab varyasyon nan jaden an mezire, atravè kouran elektrik ke li jenere nan iyonosfè a ak mayetosfè a. Tou depan de aktivite solè, [[tanpèt mayetik|tanpèt mayetik]] ka deranje chan mayetik lajenetik terès pa varye entansite nan eleman orizontal B<sub>0</sub>. Anplis de sa, van solè defòme liy jaden chan mayetik Latè a. Sou bò lajounen, yo ap aplati nan direksyon Latè a, epi sou bò lannwit yo, yo gaye sou dis [[terrestrial radii|terrestrial radii]]<ref>{{en}} {{Web link|url= http:/ /rochester.edu/news/show.php?id=3558|title= Pi ansyen mezi jaden mayetik Latè a revele istwa batay ant Solèy ak Latè pou atmosfè nou an |otè= Jonathan Sherwood|ane= 2010|accessed=8 Mas 2010 }}</ref>.

Valè endiksyon mayetik la eksprime nan [[Tesla (inite)|teslas]] (non inite a nan [[Sistèm Entènasyonal Inite yo]]), nan onè [[Nikola Tesla]] . Kounye a, li se alantou 47 μT nan sant la nan Lafrans.

''[[Arkeomagnetis]]'', ki baze sou etid tras chan mayetik ki fikse nan objè akeyolojik (brik, seramik, elatriye), ak ''[[paleomagnetis]]'', ki baze pito sou wòch, pèmèt nou konprann evolisyon geomagnetism sou tan; pa date ranvèsman polarite mayetik atravè laj yo, pou egzanp.

== Mezi jaden mayetik latè ==

=== Metòd peryòd ===
Pou de [[Bobin Helmholtz|Bobin Helmholtz]] ki idantik ki separe pa yon distans ki egal a reyon yo, yo ka konsidere jaden ki te kreye nan mitan de bobin sa yo inifòm (de bobin yo pote menm kouran an). Lè yo mete bobin sa yo konsa ke jaden yo pwovoke ki aliyen ak jaden mayetik Latè a, jaden total ki kapab lakòz ant bobin yo se:
:<math>\overrightarrow{B_1} = \overrightarrow{B_t}+\overrightarrow{B_i}</math>.

Yon zegwi mayetik (konpas) mete nan R/2 aliman ak jaden sa a ki lakòz. Deplase soti nan pozisyon ekilib li, li osile nan yon peryòd:
:<math> T_1=2\pi \left[\frac{J}{\mu (B_t + B_i)}\right]^{1/2} </math>
kote ''μ'' deziyen moman mayetik leman an ak ''J'' moman inèsi li yo.

Si nou ranvèse direksyon aktyèl la nan bobin yo, jaden an pwovoke chanje direksyon (konsèvasyon direksyon kolinye ak jaden tè a). Lè w asire ke jaden an pwovoke pa bobin la pi ba pase jaden mayetik tè a (chanjman nan direksyon aktyèl la pa dwe pwovoke yon chanjman nan direksyon zegwi a), zegwi a osile nan peryòd la:
:<math> T_2=2\pi \left[\frac{J}{\mu (B_t - B_i)}\right]^{1/2} </math>.

Nan de peryòd sa yo nou jwenn:
:<math> B_t= B_i\frac{ (T_1^2+ T_2^2)}{(T_2^2- T_1^2 )} </math>.

Kidonk, si nou konsidere bobin nan reyon ''R'', ki konpoze de ''N'' vire epi ki pote pa yon kouran entansite ''I'', lè nou mezire ''T''<sub>1</ sub> ak ''T''<sub>2</sub> nou dedwi jaden mayetik tè a:
:<matematik> B_t= (4/5)^{3/2}\frac{NI\mu _0}{R}\frac{(T_1^2+ T_2^2)}{(T_2^2- T_1^2 )} </ matematik >.

=== Metòd tanjant ===

Fwa sa a, bobin Helmholtz yo plase konsa jaden yo pwovoke orthogonal ak jaden mayetik Latè a.

Zegwi a mayetik, sibi aksyon an nan de jaden, se oryante dapre rezilta yo. Jaden ki lakòz konpa a sibi egal a sòm jaden tè a ak jaden pwovoke a epi li aliyen nan direksyon ''α'' konsa ke:
:<math> B_i= B_t \tan\left(\frac{\pi }{2}-\alpha\right)</math>.

Yon mezi ang ''α'' pèmèt nou jwenn valè chan mayetik la:
:<math> B_t= (4/5)^{3/2}\frac{NI\mu _0}{R}\frac{1}{\frac{\pi}{2}-\alpha }</math >.

== Aplikasyon ==
[[File:Geographical and Magnetic Poles.png|thumbnail|Reprezantasyon poto mayetik ak [[Pòl yon kò selès|jeyografik]] latè.]]

=== Bousòl la ===
Zegwi a nan yon [[konpas]] pafè (pa deranje pa yon jaden ki pèdi), se oryante sou eleman nan paralèl ak kadran an (nòmalman pozisyone orizontal), rete tanjant nan [[liy jaden an]] kote li ye a. Bousòl la endike direksyon ''[[Pòl Nò mayetik]]'' (e pa sa nan ''[[Pòl Nò jewografik]]''); yo rele diferans relatif angilè ''[[deklinasyon mayetik]]'', ki valè a depann de kote nou ye a.

Bousòl yo itilize nan navigasyon an, ki rele [[konpas (navigasyon)|konpas]], jeneralman pa endike Nò mayetik, men "Nor konpa", yon direksyon kote yo dwe fè yon lòt koreksyon ankò (ki rele devyasyon konpa a), nan lòd pou jwenn direksyon Nò mayetik.

Deklinasyon mayetik yon kote yo bay sou kat detaye (1/{{formatnum:50000}} oswa 1/{{formatnum:25000}}) rejyon an. Sou tablo naval ak aéronautique yo bay yon estimasyon varyasyon anyèl li yo tou (pa egzanp diminisyon 6' pa ane). Pou sèten aplikasyon modèn (avyasyon, elatriye), nou pito itilize yon [[magetomètr]], ki mezire twa konpozan vektè chan mayetik la.

=== Paleoma ajenetik ===
{{atik detaye|Paleomagnetis}}
Nou fè distenksyon ant [[arkeomagnetis]], ki baze sou etid tras chan mayetik ki fikse nan objè akeyolojik (brik, seramik, elatriye), ak paleomagnetis ki baze sou analiz varyasyon wòch yo anrejistre nan chan mayetik. . Pandan solidifikasyon "rapid" nan yon materyèl (tire nan potri, eripsyon vòlkanik, elatriye), dipol mayetik li genyen yo vin jele, konsa bay yon snapshot nan direksyon an nan jaden mayetik Latè a. Travay [[Xavier Le Pichon]] nan ane 1970 yo te fè li posib pou mete aksan sou fenomèn [[drive kontinantal]], ki baze sou etid varyasyon chan mayetik latè ki anrejistre nan riz yo. Se konsa, nou te kapab dekouvri ke chan mayetik Latè a te sibi plizyè [[Reverses of the Earth's magnetic field|envèrsyon polarite]] pandan plizyè milyon ane.

=== Eksplorasyon min ===
Mineral pwospèksyon konstitye youn nan pi gwo domèn aplikasyon pou etid geomagnetism. Diferan wòch ki gen magnetizations diferan, valè entansite chan mayetik latè a modifye. Se konsa, li posib jwenn yon kat jeyografik nan estrikti yo an pwofondè, dapre varyasyon yo nan mayetizasyon nan wòch yo.

== Yon plak pwotèj pou lavi ==
Chan mayetik Latè a jwe yon wòl esansyèl nan devlopman lavi sou Latè, lè li detounen patikil ki ka touye moun nan [[van solè a]] konsa fòme [[Aurora Borealis|Aurora Borealis]] ak Limyè Sid.

[[Nwayo ekstèn]] (likid) ki jenere chan mayetik mondyal Latè a refwadi trè dousman. [[nwayo anndan an]] (solid) grandi pa solidifikasyon metal likid nwayo ekstèn lan an kontak ak nwayo enteryè a. Yo estime ke nwayo ekstèn lan pral (prèske) konplètman solidifye nan kèk milya ane, e kòm yon rezilta jaden mayetik mondyal la pral disparèt.

Lè sa a, Latè a pral prezante kondisyon ki konparab ak sa yo ki prezan [[Venis (planèt)|Venis]] kounye a<ref group="alpha">Tè a pral san dout prezante yon atmosfè epè, tankou sa ki nan Venis, paske oseyan yo pral evapore. epi carbonates yo pral lage {{CO2}} kòm yon konsekans ogmantasyon nan pouvwa Solèy la. Sa a (gradyèl) fen kondisyon abitab nan klima Latè estime pou rive nan apeprè yon milya ane, san yon chan mayetik mondyal.

== Youn nan mwayen pou gide bèt migratè ==
{{atik detaye|Magnetoresepsyon}}
Anpil bèt ki trè migratè tèrès ({{Egz}} [[zwazo]]) oswa akwatik ({{Ex}} [[Toti lanmè|tòti maren]]) sanble gen yon pèsepsyon trè byen sou chan mayetik tè a ([[ magnetoreception]]), menm si lòt sans yo enplike pandan migrasyon yo. Pa egzanp, [[Caretta caretta|tòti kawou]] yo sansib a [[latitid]] selon chan mayetik tè a ak enklinasyon li. Kidonk, trè jèn tòti espès sa a te plase, yon ti tan apre yo fin kouve, nan yon tank ki repwodui kondisyon chan mayetik ki soti nan lòt rejyon yo ([[Puerto Rico]] ak [[Cape Verde]], ki chita sou wout migrasyon nòmal yo nan menm latitid la ( 20°N), men nan diferan lonjitid) byen vit oryante tèt yo nan direksyon yo ta pran nan anviwònman sa a (respektivman nan direksyon NE ak nan direksyon SE)<nowiki><ref name=Putman2011>Nathan Putman et al. (University of North Carolina); Byoloji aktyèl, vol 21, pp 463-466, 2011</nowiki></ref>.

== Ranvèse nan jaden mayetik Latè a ==
{{atik detaye|Anvèsasyon jaden mayetik Latè a}}

Ranvèse jaden mayetik Latè a se yon fenomèn renouvlab nan istwa jewolojik Latè a, Pòl Nò mayetik la deplase nan Pol Sid jeyografik la, ak vis vèrsa. Se rezilta yon twoub nan estabilite [[Nwayo Latè|Nwayo Latè]]. Lè sa a, jaden mayetik la vin fou pou yon peryòd kout (de 1000 a {{Inite|10000|ane}}) pandan ki poto mayetik yo deplase rapidman sou tout sifas glòb la, oswa disparèt, selon teyori yo.

Pandan tranzisyon sa a, entansite chan mayetik la trè fèb epi sifas planèt la ka ekspoze a [[van solè]], ki kapab danjere pou òganis vivan yo. Si sa te rive jodi a, anpil teknoloji ki sèvi ak chan mayetik ta ka afekte tou.

Nan fen peryòd tranzisyon sa a, swa poto mayetik yo retounen nan pozisyon inisyal yo, nan ka sa a li se sèlman yon levasyon jewomayetik, oswa yo permute epi gen nou pale de envèrsyon.

Jaden Latè a ranvèse apeprè 300 fwa pandan dènye {{unit|200|milyon}} ane yo. Dènye ranvèsman an te fèt {{inite|780,000 ane}} ak dènye vwayaj la {{inite|330 ane de sa}}00 ane}}, pèsonn pa konnen ki lè pwochen an pral rive.

== Nòt ak referans ==
=== Nòt ===
{{Références|groupe=alpha}}

=== Referans ===
{{Références}}

== Gade tou ==
{{Lòt pwojè| commons=Kategori:Jaden mayetik Latè}}

=== Bibliyografi ===
* Pierre-Noël Mayaud, “Guillaume Le Nautonier, yon précurseur nan istwa geomagnetism”, ''Revue d'histoire des sciences'', 2004, volim 57, nimewo 57-1, p.&nbsp;161-173 {{ li sou entènèt|link=http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rhs_0151-4105_2004_num_57_1_2208}}

=== Filmografi ===
* ''Magnetis terès, pase, prezan, tan kap vini'', fim dokimantè ki te dirije pa [[Yves Michaud (filozòf)|Yves Michaud]] (Gauthier Hulot, konseye syantifik), Asosyasyon "University of all knowledge – the rest ", Paris ; CERIMES, Vanves, 2009, 82 min (DVD) (konferans samdi 10 janvye 2009)

=== Lyen deyò ===

<!-- * [http://www.ipgp.jussieu.fr/~gilder/VF/index.html Yon gade nan mwatye yon syèk nan mezi mayetik nan estasyon repetisyon franse] itilite?? -->
* [http://eost.unistra.fr/ Lekòl ak Obsèvatwa Syans Latè]
* [http://musee-sismologie.unistra.fr/ Mize sismoloji ak mayetik tèrès: koleksyon enstriman, videyo ak dosye yo konprann ]
* [https://web.archive.org/web/20030802015627/http://www.geolab.nrcan.gc.ca/geomag/ Geological Survey of Canada - Geomagnetism]
* [http://radium.net.espci.fr/esp/CONF/2009/C09_06/conf06_2009_v1.htm Konferans eksperimantal Orijin jaden mayetik latè] pa [[Institut de physique du globe de Paris|IPG de Paris] ] nan espas [[Pierre-Gilles de Gennes|PGG]] nan [[ESPCI ParisTech]]
* [https://books.google.com/books?id=zJKUZmtrlUUC&pg=PA83&vq=chapitre+v&dq=field+magn%C3%A9tic+terrestrial+component+horizontal+vertical&hl=fr&output=html&source=gbs_search_s&cad=0 Entwodiksyon nan nan glòb la, pa Louis Cagniard, National School of Petroleum and Motors (Frans)]
* [https://web.archive.org/web/20100113211524/http://www.intermagnet.org/Welcom_f.html INTERMAGNET: rezo mondyal obsèvatwa mayetik, transmèt done yo nan prèske tan reyèl]
* {{pdf}} {{web link|url=http://www.atlas-belgique.be/cms/uploads/oldatlas/atlas1/Atlas1-FR-05.PDF|title=Geomagnetis nan Bèljik|author= Edmond Hoge|date=1957|editè=[[Royal Academy of Belgium]]}} (paj 17 ss.)


[[Kategori:Chan mayetik tèrès|*]]

[[eo:Geomagnetiko]]
[[ro:Jeomagnetism]]
[[tr:Jeomanyetizma]]